حضانت فرزند

حضانت در معنای لغوی به معنای پرورش کودکان و نگهداری از آن‌ها تا قبل از رسیدن به بلوغ است. اما اغلب ما این واژه را در شرایطی شنیده‌ایم که زن و مردی در حال جدایی هستند. در واقع طلاق به تنهایی خلاء عاطفی بزرگی برای فرزندان ایجاد می‌کند. از طرفی دیگر کودک باید با یکی از پدر یا مادر خود زندگی کنند. یعنی پدر و مادر در عین حال که از هم جدا می‌شوند باید بتوانند مسئولیت خود را در قبال فرزندشان حفظ کرده و او را پرورش دهند. می‌دانیم که برخی شرایط سنی در بحث حضانت وجود دارد، احتمال سلب حق حضانت از والد وجود دارد، هم پدر و هم مادر می‌توانند حضانت فرزند را بر عهده بگیرند اما شاید از جزئیات آن‌ها اطلاع نداشته باشیم. در این نوشتار می‌خواهیم به برخی از دغدغه‌های اساسی در بحث حق حضانت فرزند بعد از طلاق بپردازیم.
حضانت چیست؟
یکی از کارهایی که در پرونده‌های طلاق باید انجام گیرد تعیین حضانت فرزندان است. یعنی پدر و مادری که قصد جدایی دارند، به دادگاه مراجعه کرده و دادگاه با بررسی شرایط سنی فرزندان، شرایط مالی و سایر جوانب تعیین می‌کند که حق حضانت فرزند پس از طلاق با پدر باشد یا مادر.
بنابراین حق حضانت فرزند بسته به اینکه دختر باشد یا پسر، در چه شرایط سنی باشد، وضعیت اخلاقی پدر یا مادر چگونه است و مواردی از این قبیل مشخص می‌شود.
تفاوت حضانت یا قیومیت
تا اینجا با مفهوم حضانت آشنا شدیم. اما ممکن است در همین مسائل واژه "قیومیت" نیز به گوشتان رسیده باشد. ریشه قیومیت از واژه قیم به معنای کسی است که عهده‌دار امور مالی است. در نتیجه قیومیت هم به معنی قیم و سرپرستی است که می‌تواند مسائل مالی را مدیریت کند.
معمولا زمانی نیاز به قیم می‌باشد که پدر فوت کند و بر سر مسائل مالی او اختلافاتی روی دهد. در چنین شرایطی قیم وارد عمل می‌شود. اما قانون برای صلاحیت قیم نیز شرایطی را در نظر گرفته است که عبارتند از:
آگاه، بصیر، عاقل و بالغ بودن
مسلمان بودن (در صورتی‌که کودک هم مسلمان باشد)
قابل اعتماد بودن
اهلیت کامل
برخورداری از ویژگی‌های اخلاقی صحیح
آشنایی با انواع ضمانت اجرای حضانت
با سپردن حق حضانت فرزند به پدر یا مادر، دادگاه یک ضمانت اجرای حضانت نیز آماده می‌کند که خود به 3 نوع تقسیم‌بندی می‌شود. هدف از تهیه این ضمانت‌ها موظف نمودن پدر و مادر به اجرای صحیحی وظایف‌شان است. در ادامه با انواع ضمانت اجرای حضانت آشنا می‌شویم:
ضمانت اجرایی در صورت مانع شدن از اجرای حق حضانت: چنانچه پدر یا مادر علیرغم رای دادگاه مانع سپردن حضانت فرزند به دیگری شده و کودک را به او ندهد، 3 تا 6 ماه حبس یا جریمه نقدی به عنوان مجازات برای او در نظر گرفته می‌شود.
ضمانت اجرایی در صورت عدم مراقبت از فرزند: اگر پدر یا مادری که حضانت فرزند با اوست، نتواند به‌خوبی از کودک مواظبت کند و موجب آسیب دیدن فرزند شود، مجازات خواهد شد. این مجازات زمانی‌که والد، فرزندش را درحالی‌که نمی‌تواند از خودش مراقبت کند در خانه تنها رها نماید، به صورت حبس (6 الی 24 ماه) یا جریمه نقدی خواهد بود.
ضمانت اجرایی در صورت مقاومت در مقابل پذیرش حق حضانت: ممکن است برخی از والدین با گرفتن حق حضانت فرزند، از پذیرفتن او سر باز زنند. در این شرایط قانون می‌تواند آن‌ها را مجبور به این عمل کند و والد نیز باید این قانون را بپذیرد.
حضانت فرزندان پس از طلاق
گفتیم که حضانت فرزند پس از جدایی بسته به اینکه پسر باشد یا دختر، شرایط سنی و ... متفاوت است. از همین‌رو در ادامه به بررسی شرایط موثر در حق حضانت می‌پردازیم.
حضانت فرزند پسر
حق حضانت فرزند پسر پس از طلاق تا 7 سالگی با مادر است. پس از 7 سال حق حضانت او با پدر خواهد بود تا زمانی‌که به سن بلوغ برسد. پس از رسیدن به سن بلوغ هم می‌تواند خودش تصمیم بگیرد که با پدر زندگی کند یا مادر.
حضانت فرزند دختر
مطابق قانون جدید، حق حضانت فرزند دختر نیز تا 7 سالگی با مادر بوده و سپس تا زمانی‌که به سن بلوغ برسد با پدرش زندگی می‌کند. در نهایت با رسیدن به سن بلوغ خودش تصمیم می‌گیرد که با مادر زندگی کند یا پدر. 
حضانت فرزند پس از 18 سالگی
گفتیم که فرزند، چه دختر چه پسر، با رسیدن به سن بلوغ می‌تواند خودش تصمیم‌گیری کند که با کدام‌یک از والدین زندگی کند. سن بلوغ در دختران 9 سال و در پسران 15 سال است.
در نتیجه می‌توان گفت در سن 18 سالگی عملا فرزند از حضانت خارج شده و در هر شرایطی که باشد، انتخاب خودش است.
مادر تا چند سالگی حضانت فرزند را بر عهده می‌گیرد؟
درست است که حق حضانت فرزندان تا 7 سالگی با مادر است اما اگر پدر شرایط لازم برای مواظبت از فرزندان را به هر دلیلی نداشته باشد و خانم بتواند آن را اثبات نماید، دادگاه در مورد تغییر حق حضانت مجدد تصمیم‌گیری می‌نماید.
حضانت فرزند پس از ازدواج مادر
در گذشته اینطور بود که با ازدواج مجدد مادر، حق حضانت فرزند از او سلب می‌شد. اما اکنون این قانون دستخوش تغییراتی شده است. به این صورت که با ازدواج مجدد مادر حضانت از او سلب نمی‌شود مگر اینکه:
مادر دچار اختلالات سلامت روان باشد؛
فرزند نیاز اساسی به مادر نداشته باشد؛
شوهر مادر با فرزند بدرفتاری کند؛
به‌طور کلی در صورتی‌که امنیت فرزند تامین باشد، حق حضانت به بهانه ازدواج مجدد از او گرفته نمی‌شود.
پدر تا چند سالگی حضانت فرزند را بر عهده می‌گیرد؟
با توجه به اینکه حق حضانت فرزند تا 7 سالگی با مادر است، پسران تا 15 سالگی و دختران تا 9 سالگی که سن بلوغ‌شان است، می‌توانند با پدر زندگی کنند. پس از سن بلوغ هم در صورت تمایل، فرزندان می‌توانند به زندگی با پدر خود ادامه دهند.
حضانت فرزند پس از فوت پدر و مادر چه می‌شود؟
حضانت فرزند همیشه مربوط به مسائل طلاق و جدایی نیست. گاهی ممکن است پدر و مادر همزمان فوت کنند. در چنین شرایطی حق حضانت فرزند پس از فوت پدر و مادر با پدربزرگ پدری است. اگر پدربزرگ هم در قید حیات نباشد، وصی او حضانت فرزند را برعهده می‌‌گیرد.
وصی می‌تواند توسط پدر یا پدربزرگ مشخص شود اما اگر تعیین نشده باشد دادگاه حضانت فرزندان را به قیمی که خودش تعیین کرده باشد، می‌سپارد. دادگاه برای تعیین قیم، نزدیکان کودک را در اولویت قرار می‌دهد.
در صورت فوت پدر حضانت فرزند با کیست؟
در صورتی‌که تنها پدر فوت کند حضانت با مادر است. البته مشروط بر اینکه شرایط لازم برای حفظ حضانت را دارا باشد، مانند توان مالی، سلامت روان، توجه به اصول اخلاقی و ... .
مادامی‌که حق حضانت با مادر است، پدربزرگ پدری کودک می‌تواند به همان روال قبل (مانند پدر) ملاقات با نوه خود را ادامه دهد. اگر مادر مانع این ملاقات شود، قانون ورود کرده و شرایط ملاقات را فراهم می‌کند. 
حضانت فرزند در طلاق توافقی
حق حضانت فرزند به‌طور کلی توسط دادگاه تعیین تکلیف می‌شود اما در مواردی که زوجین به‌صورت توافقی از هم جدا می‌شوند، می‌توانند برای حضانت فرزند نیز به تفاهم برسند.
دادگاه در صورتی‌که والدین از شرایط لازم و مناسبی برخوردار باشد، در مورد حضانت کودک دخالتی نمی‌کند. اما اگر تشخیص داده شود که والدین شرایط مناسبی برای نگهداری از فرزند ندارند، حضانت توافقی را لغو کرده و حکم لازم را صادر می‌کند.
شرایط حضانت دائم فرزندان چیست؟
به‌طور کلی ملاک دادگاه برای دادن حق حضانت به والد، توانایی تامین مالی و منافع کودک است. در طلاق توافقی زن و مرد می‌توانند بسته به میزان تمکن مالی و توانایی تامین امنیت فرزند، توافق کنند که حضانت دائم کودک با کدام‌یک باشد.
گاهی زنان با بخشیدن مهریه، حق حضانت را می‌گیرند. گاهی هم استطاعت پدر موجب این امر می‌شود.
توجه داشته باشید که اگر والد نتواند از عهده وظایف خود به خوبی برآید، والد دیگر می‌تواند از او شکایت کند و حق حضانت را باطل سازد.
شرایط ملاقات فرزند پس از تعیین حضانت
زمان و مکان ملاقات والد با فرزند همزمان با صدور حکم طلاق اعلام می‌شود. زمان ملاقات بسته به مصلحت کودک توسط دادگاه تعیین می‌شود. ممکن است اثرات منفی یا مثبتی در روحیات او داشته باشد که نباید نادیده گرفته شود.
چنانچه والدی که حق حضانت دارد، والد دیگر را از دیدن فرزند خود منع کند، دادگاه می‌تواند فردی را به‌عنوان ناظر در نظر گیرد تا صحت و سقم مسئله را بررسی کند و کنترل اجرای درست قوانین را در دست بگیرد.
معمولا زمان ملاقات والدین با فرزندان، دو روز آخر هفته است اما نمی‌توان با قطعیت گفت.
ملاقات فرزند پس از طلاق توافقی
معمولا در طلاق توافقی زن و مرد در مورد جزئیات ملاقات با فرزند به توافق می‌رسند اما اگر چنین نشد، دادگاه خانواده در مورد آن‌ها تصمیم می‌گیرد.
مواردی که می‌تواند حضانت را از پدر یا مادر سلب کند!
حق حضانت از پدر یا مادر قابل سلب شدن است اما تحت شرایطی که دادگاه تشخیص دهد. برخی از این موارد به شرح زیر است:
رفتار نادرست و آزار کودک
اعتیاد والدین به مواد مخدر، الکل و ...
رفتارهای سوء‌استفاده‌گری از کودک
عدم برخورداری از سلامت روان و ابتلا به جنون
داشتن مشکلات اخلاقی
تنبیه و خشونت بیش از حد
نفقه فرزند پس از طلاق و تعیین وضعیت حضانت
نفقه فرزندان تحت هر شرایطی با پدر است. البته میزان آن بسته به توان مالی پدر، توسط دادگاه تعیین می‌شود. در صورت عدم پرداخت نفقه، پدر جریمه شده و به حبس محکوم می‌شود.
در صورت نداشتن توان مالی برای پرداخت نفقه و یا در قید حیات نبودن پدر، جد پدری باید این وظیفه را بر عهده بگیرد.
لازم به ذکر است که فرزندان با رسیدن به سن بلوغ، از دریافت نفقه معاف نمی‌شوند.
پرداخت نفقه در طلاق توافقی
نفقه کودک در طلاق توافقی می‌تواند توسط پدر و مادر تعیین شود اما معمولا اینطور نیست و به تفاهم نمی‌رسند. از همین‌رو دادگاه تعیین می‌کند که میزان و نحوه پرداخت نفقه به کودک چگونه باشد.​​​​​​​